TÀI LIỆU CỦA ĐẠI TÁ HẢI QUÂN D’ARIÈS ĐỀ XUẤT XÂY DỰNG SÀI GÒN THÀNH MỘT THÀNH PHỐ KIỂU ÂU CHÂU

Đây là trang đầu một công văn dài chín trang do Đại tá hải quân d’Ariès, Chỉ huy trưởng Sự vụ Bản xứ, viết cho Chỉ huy trưởng là Chuẩn Đô đốc Bonard, người vừa đến nhậm chức Chỉ huy trưởng kiêm Thống đốc. Ông ta là người đầu tiên nêu nghị định ngày 11/4/1861 của Phó Đô đốc Charner về xác định ranh giới thành phố tương lai (tức thành phố Sài Gòn về sau) trong công văn, đề tháng 12/1861, chỉ ngay sau ngày Chuẩn Đô đốc Bonard tiếp nhận chức Chỉ huy trưởng từ Phó Đô đốc Charner theo bổ nhiệm của hoàng đế Pháp tại nghị định ngày 29/11/1861(1). Nội dung bức thư rất giàu thông tin và đầy mưu lược của một sĩ quan viễn chinh cao cấp được thể hiện chi tiết. Ở đây, d’Ariès tóm tắt nghị định ngày 11/4/1861 của Phó Đô đốc Charner, nổi bật trong đó là thông báo người dân về việc phải nộp giấy tờ sở hữu đất đai trước ngày 25/4/1861 trên phạm vi ranh giới ấn định cho thành phố mới này (chỉ hai tuần sau ngày ra nghị định). Quá thời hạn này, những phần đất không có giấy tờ chứng minh sở hữu sẽ thuộc sở hữu chính quyền. Thực tế, những người có đủ giấy tờ theo d’Ariès là ít, cơ hội lấy không của người dân là khả thi. Tuy nhiên, bộ máy hương chức của hơn 60 làng mạc trong phạm vi ranh giới đã nêu cùng đất đai công do bộ máy này cai quản thật sự là một lưu ý cho quân viễn chinh.

Trong công văn này, d’Ariès đề xuất ra một thành phố kiểu Âu châu sẽ được xây dựng tại đây, số ít cư dân mới đến chiếm cứ đất đai trong khu vực ấn định ranh giới cùng với cư dân cũ sẽ được đưa đến vùng Nhà Bè để xây dựng thành một khu vực sản xuất, hình thành một trong những trung tâm dân cư mới cho vùng. Pháp luật Pháp được thiết lập cho thành phố mới sắp xây dựng và loại bỏ toàn bộ luật pháp người Việt. Cuối cùng d’Ariès kiến nghị: 1. Ra quyết định vạch rõ những giới hạn của địa giới thành phố Sài Gòn; 2. Chuyển các làng hiện hữu hoặc từng có trong địa giới thành phố xuống khu vực định cư mới ở Nhà Bè. Trong phần bút phê cuối thư, tướng Bonard đã đồng ý cho ý kiến số 1 và giao nhiệm vụ cho chỉ huy trưởng công binh thực hiện kế hoạch quy hoạch thành phố Sài Gòn.

Đây chính là ý tưởng đề xuất của Đại tá hải quân d’Ariès và đã được Trung tá công binh Coffyn, Chỉ huy trưởng công binh lực lượng viễn chinh Nam Kỳ, thực hiện. Bản quy hoạch thành phố Sài Gòn sớm nhất này được hoàn thành ngày 30/4/1862 cho dù hiệp ước Nhâm Tuất ngày 05/6/1862 chưa được ký kết. Như vậy, mặc dù chưa chính thức quản lý Sài Gòn, việc đầu tiên mà chính quyền thuộc địa quan tâm là xây dựng cơ sở vật chất tại đây để phục vụ hệ thống công chức hành chính - quân sự của lực lượng viễn chinh Pháp, tiến hành kế hoạch hiện đại hóa Sài Gòn. Bản quy hoạch nổi tiếng của Trung tá công binh Coffyn được phê duyệt bởi Phó Đô đốc kiêm Chỉ huy trưởng Bonard. Thành phần đồ án gồm một văn bản nhằm thuyết minh đồ án Note à l’appui d’un projet de la Ville de Saigon (Công văn về đồ án thành phố Sài Gòn) và một bản vẽ quy hoạch mang tên Projet de ville de 500.000 âmes à Saigon (Đồ án thành phố Sài Gòn 500.000 dân).